طبق بیان قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام، سرنوشت انسانها با کارهای خوب یا بد تغییر می کند. فضایلی همچون: صدقه، احسان، دعا، کمک کردن به دیگران، استغفار، توبه و نیکی به پدر و مادر، تقدیر را تغییر می دهد، موجب گشایش می شود، اندوه را می زداید و روزی و مواهب طبیعی را می افزاید. در مقابل، کارهای غیر اخلاقی و نافرمانی از احکام شریعت، همچون: بدخویی، بخل ورزی، قطع رحم، نافرمانی از پدر و مادر و ترک دعا، نقش منفی در سرنوشت افراد دارد، روزی را می کاهد و عمر را کوتاه می کند.  اعتقاد به بداء برخلاف آنچه مخالفان می پندارند، به معنای تغییر علم پیشین الهی نیست؛ بلکه اقرار به تقدیم و تأخیرها و محو و اثباتهایی است که خداوند در عالم تکوین پیش می آورد.

 بَداء در لغت و اصطلاح

 بداء در لغت، دو معنا دارد:  1. "بَدَأَ الْأَمْرُ بُدُوّاً وَبَدآءً"؛ یعنی این موضوع آشکار و واضح شد. پس، یکی از معانی "بداء" آشکار شدن و وضوح است. 2. "بَدا لَهُ فِی الْأَمْرِ کَذا"؛ یعنی در این موضوع چنین رأیی برایش پیدا شد؛ رأی تازه ای پیدا کرد.(1)

 اما بداء در اصطلاح : یعنی تغییر سرنوشت و تقدیر الهی در مورد انسان بر اثر اعمال پسندیده و ناپسند او. البته درباره خداوند، به مفهوم آشکار شدن چیزی است که بر بندگان مخفی بوده و ظهورش برای آنان تازگی دارد. این تعریف، چیزی است که شیعه به دنبال اثبات آن می باشد و دارای اثر تربیتی فراوانی در جامعه اسلامی است.

 آثار اعتقاد به بداء

 اعتقاد به بداء بذر امید را در دل مؤمنان می کارد و مؤمن درمی یابد که سرنوشت او با پرداختن به دعا و مناجات، توبه و استغفار و یا کارهای نیک ممکن است تغییر یابد. چنین نیست که همه آنچه باید بشود، از پیش تعیین شده باشد و آنچه بر اثر رفتار انسان برای وی مقدر می شود، برگشت ناپذیر باشد. خوشبختی و بدبختی هر کس براساس تقدیر حتمی مشخص نشده و هر آن احتمال دگرگونی و تغییر است. خواه ناخواه در پرتو چنین باوری، یأس و ناامیدی برای آینده از زندگی انسان رخت برمی بندد و با قلبی سرشار از امید به آینده و رفع گرفتاری، به بندگی و تضرع در پیشگاه الهی روی می آورد.

 محل نزاع در بداء

 مخالفان بداء آن را به معنای لغوی گرفته اند و به همین جهت، انتساب آن را به خداوند محال می دانند. آنان چنین پنداشته اند که مقصود از بَداء درباره خداوند این است که برای حق تعالی نیز، همانند مخلوق رأی تازه ای غیر از آنچه پیش از بداء داشته، پیدا می شود.

 در حالی که موافقان بداء، تعریف اصطلاحی خاصی را که مغایر با تعریف لغوی آن است، مدّ نظر قرار داده اند و این مفهوم، یعنی تأثیر عمل و رفتار پسندیده وناپسند، یا مؤمن و غیر مؤمن بودن شخص در تحوّل مشیّت الهی، امری است که نزد مخالفان بداء نیز مورد قبول واقع شده است؛ زیرا آنها نیز تأثیر دعا و صله رحم و صدقه و سایر اعمال نیک در رفع مقدرات و قضا و قدر الهی و تغییر آنها را می پذیرند.

 اقسام بداء

 بداء دارای دو قسم است:  1. بداء محال: آن چیزی است که به همراه تبدیل و تغییر رأی در علم ذاتی خداوند باشد. 2. بداء ممکن: عبارت است از اینکه رویدادهایی بر خلاف مقتضیات و محالات عادی ظهور پیدا کنند، مانند مرگ شخصی که اصلاً احتمال مرگ او داده نمی شد و یا شفای مریضی که اصلاً امیدی به صحتش نبوده است. این گونه دگرگونیها، نسبت به انسان، دگرگونی به شمار می رود؛ اما در مقایسه با خدای متعال اصلاً دگرگونی محسوب نمی شود؛ بلکه خداوند از روز نخست به این قضیه علم داشته است؛ به عبارت دیگر، آنچه برای ما پنهان بوده، خدا آن را آشکار کرد؛ نه اینکه چیزی برای خداوند مخفی بود و هم اکنون برای او ظاهر شد.

 پس بداء به این معنا که در ناحیه علم ذاتی خداوند تبدیل و تغییر حاصل شود، محال بوده و شیعیان این را قبول ندارند؛ اما اگر فعل خداوند تغییر و تبدیل یابد، چه فعل تکوینی باشد (مانند مرگ شخص) و چه تشریعی (مانند حکم تغییر قبله)، این محال نیست و این، همان چیزی است که شیعه در بحث بداء به آن اعتقاد دارد.(2)

 بداء در قرآن

 تغییر سرنوشت و مقدراتی که برای انسان به وسیله اعمال او تعیین شده، امری است که در بسیاری از آیات قرآن به آن تصریح شده است:

 1. "إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی  یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ"؛(3) "خداوند سرنوشت هیچ قوم [و ملتی ] را تغییر نمی دهد، مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است، تغییر دهند." در این آیه، خداوند به صراحت می فرماید که تغییر سرنوشت یک قوم بسته به تغییر رفتار ایشان است و خداوند مقدرات آن قوم را تغییر نمی دهد، مگر بر اساس اعمال ایشان. بنابراین، هر گونه دگرگونی در منش و روش عملی بشر، موجب دگرگونی در سرنوشت اوست.

 2. "وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی  ءَامَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَتٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَالأَْرْضِ وَلَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ "؛(4) "و اگر اهل شهرها و آبادیها، ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند، برکاتی از آسمان و زمین بر آنها می گشودیم؛ ولی آنها [حق را ]تکذیب کردند و ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم." ایمان و عمل صالح، عاملی مؤثر در جهت نزول نعمتهای الهی از آسمان و زمین دانسته شده است ودر مقابل، معیشت سخت و گرفتاریهای مقدر شده برای برخی انسانها، معلول دوری آنان از ذکر و یاد خداوند معرفی شده است؛ "وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا"؛(5) "و هر کس از یاد من رویگردان شود، زندگی [سخت و ]تنگی خواهد داشت."

   بداء در روایات

 روایات فراوانی در منابع شیعه و اهل سنت درباره بداء و تغییر مقدرات در پرتو رفتار انسان وارد شده است؛ برای نمونه، چند مورد را در موضوعات مختلف نقل می کنیم:

 1. تحقق بداء در اثر دعا: از مواردی که بداء را ثابت می کند، مسئله دعا و نیایش است که در قرآن و روایات تأکید بسیاری بر انجام آن شده است؛ به دیگر سخن، استجابت دعا خود به معنای تغییر تقدیر الهی است که در فرض نبودن دعا محقق می شد. در این باره می توان به احادیث ذیل اشاره کرد:

  رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: خداوند نسل آدم علیه السلام را به او نشان داد. آدم در میان آنان مردی را دید با چهره ای نورافشان. عرض کرد: خدایا! این کیست؟ فرمود: این فرزند تو داود است. عرض کرد: خدایا! عمر او چقدر است؟ فرمود: شصت سال. عرضه داشت: خدایا! در عمر او بیفزای! فرمود: نمی شود، مگر آنکه از عمر خودت به او بیفزایی. عرض کرد: عمر من چقدر است؟ فرمود: هزار سال. آدم گفت: من چهل سال از عمرم را به او بخشیدم... . هنگام وفات او که فرا رسید و فرشتگان قبض روح به بالینش آمدند، گفت: هنوز چهل سال از عمر من باقی است! گفتند: تو خودت آن را به داود بخشیدی." (6)  و از قول صحابی پیامبر، ابن مسعود، روایت شده که می گفت:  خدایا! اگر مرا از زمره شقاوتمندان قرار داده ای، نامم را از آن محو نما و از سعادتمندان قرار بده!" (7)

 و از قول "أبی وائل" آورده اند که بارها می گفت:  خدایا! اگر ما را در زمره بدبختان قرار داده ای، از بین آنان محو نما و در زمره نیک بختان جای گزین فرما و اگر در زمره نیک بختان قرارمان داده ای، در آن استوار دار؛ زیرا تو هر چه را بخواهی، از بین می بری یا برقرار می داری و کتاب اصلی نزد توست." (8)  2. بداء در مورد روزی و عمر انسان: در خصوص تغییر تقدیر الهی در مورد رزق و عمر انسانها، احادیث فراوانی وارد شده است؛ چنانکه رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: چیزی جز نیکی، عمر را نمی افزاید و چیزی جز دعا، بلا و سرنوشت را بازنمی گرداند و انسان گاهی به موجب گناهی که انجام داده است، از روزی محروم می شود." (9)

  در روایت آمده است که امیر مؤمنان علیه السلام درباره آیه "یَمْحُو اللَّهَ ما یَشآءُ وَیُثْبِتُ" از پیامبرصلی الله علیه وآله سؤال نمودند و حضرت در پاسخ فرمودند: [ای علی!] با تفسیر آن، چشمان تو و امّتم را روشن می کنم. [بدان که ] صدقه دادن در راه خدا و نیکی به پدر و مادر و انجام کارهای خیر، باعث دگرگونی تیره بختی به نیکبختی شده و عمر را طولانی تر کرده، [انسان را] از پرتگاههای بد در اَمان می دارد." (10)

 نتیجه

 با توجه به آیات و روایات گذشته روشن می گردد که بداء به معنای تغییر در قضا و قدر الهی در اثر اعمال انسان، امری مسلم و قطعی است. ولی مخالفان بداء با توجه به فهم نادرست خود از این واژه، تصور کرده اند که بداء به معنای لغوی آن است که به دلیل ملازمه با نقص و جهل در ذات حق تعالی مردود است؛ در صورتی که بداء نزد خداوند تنها دارای نوعی شباهت و همانندی با بداء نزد انسان هاست و در درون آن، مفهوم جهل و خفا نهفته نیست. بنابراین، بداء به معنای درست و اصطلاحی آن، امری اجماعی و مورد اتفاق همه مسلمانان است.(11)